«КҮРД КЕЛИНДЕРИ ӨМҮРҮ КАЙНАТАСЫ МЕНЕН СҮЙЛӨШПӨЙТ»

Талас жергесинде башка улуттар менен катар эле күрддөр да жашашат. Таласта командировкада жүрүп, алардын салт-санаасы, ырым-жырымдары жана башкалары менен таанышмакка күрддөр айылы деп аталган Кара-Буура районундагы Тамчы-Булакка жөнөп калдык. Барып, Торохали оглы Сулеймандын үйүнө түшүп, үйдүн кожойкеси Солто айым менен маектештик. Биз кыргызча баарлаштык. Анткени бул айылдагы күрддөрдүн баары кыргызчаны суудай билишет.

Күрддөрдүн түпкү мекени – Күрдүстан (Жакынкы Чыгыш). Күрдүстандын аймагы азыркы Түркия, Иран, Ирак жана Сириянын аймактарына бөлүнүп кеткен. Аныкталган чек арасы жок.
Кыргызстанда – 13171 күрд бар. Талас облусунда 5547 күрд жашайт (2009-жылкы маалымат боюнча).
Негизги отурукташкан жерлери – Манас жана Кара-Буура райондору. Сталиндик репрессия кезинде, 1937-жылы Кавказдан Таласка көчүрүлгөн.
Тили – Күрд тили (иран тил тобуна кирет).
Дини – Ислам.

– Солто айым, алгач сиздин үй-бүлө менен таанышып алалы. Канча уул-кызыңыз бар?
– Жашым 53тө, күйөөм 54 жашта. Үч уул, эки кыздын ата-энесибиз. Ушул 53 жашымда 16 неберелүү болуп отурам.

– Анда канча жашыңызда турмушка чыккансыз?
– Бизде салт боюнча кыздарды 15-16га чыкканда эле күйөөгө беришет. Балдарыбыз деле ушул жашында үйлөнүшөт. Мен 15 жашымда турмушка чыккам. Кызымды да 15инде турмушка бердим эле, азыр, 35ке чыккан кезинде 1 неберелүү болуп отурат.

– Бизде жээн туулганда кыздын апасы бешик алпарат, сиздердечи?
– Жээнге биз да бешик, кийим-кечек, таттууларды алпарабыз. Алгач бешикти адырашман менен аластап коёбуз. Кыргыздар адырашманды барып эле жулуп алышат, а биз ырымын кылып, анан үзөбүз.

– Кантип?
– Адырашман, адырашман,
Мени сага жиберди Осман атам (ыйык ата).
Дарылыкка алмакка...- деп айтып, адырашмандын башын 3 сыйра сыйпап, анан үзөбүз. Болбосо анын дарылык касиети жок болуп калат делет.

– Эми жаңы төрөлгөн балага ат коюу ырымы кандай экенин айтсаңыз. Сиздерде да азан айтып ат коёбу?
– Азан айтышпайт. Уул балага атты көзү өткөн аталардын атынан коё беребиз. Мисалы, Хусейин, Дурсун, Мамед деген сыяктуу. Бул алардын ысымы унутулбасын деген ырым. Баланы төрөт үйүнөн алып келгенде ырымдап 40 кашык сууга киринтебиз. Бешикке кыркы чыккан соң салабыз. Кыркын дал 40 күндө чыгарбайбыз. 40 күндөн 5 күндү уурдап, 35 күндө чыгарабыз. Бирок айтканда кыркын чыгардык дейбиз.

– Баланын карын чачын алуу ырымы да колдонулабы?
– Бизде баланын чачы бир жашка чыккыча алынбайт. Бир жашка толгондо алгач балага өкүл ата-өкүл апа дайындайбыз. Алар балага 4-5 сыйра кийим-кечек, колунда болсо алдына салганга килем, акча, таттууларды алып келишет. Баланын жакын туугандары чогулуп, чакан тойчук өтөт. Кийин сүннөт той беребиз, баланы отургузганда.

– Баланы үйлөнтүүдө кандай салт-санааны колдоносуздар?
– Кыз-жигит сүйлөшкөн болсо, анда кадимкидей кудалашып, кызга алтын сөйкө салып келебиз. Анан той берип алабыз. Кээде кызды ала качып келгендери да болот. Кызга кудалыкка барганда азыр 15 миң сом алпарышат, калыңга деп. Болду, ошону менен бала тарап кутулат.
Келин келгендегини айтайын. Келинди сиңдилери, жеңелери, инилери болуп 10 чакты адам коштоп келет. Дарбазадан киргизип, жоолук салгандан соң келиндин башынан тыйын чачабыз. Анан алдына казанды көмкөрүп, үстүнө тарелка коюп, ага жыгач кашык салып коёбуз. Келин казанды тээп, ошол тарелка менен кашыкты сындырышы керек. Көбүнчө тарелканы сындырышканы менен, кашыкты сындыра албай калышат. Ким экөөнү тең сындырса, «ии, келин тириликке бышык. Көп байлык алып келет экен» деп ырымдайбыз.
Келинди үйгө киргизерде колун балга салдырып, эшиктин үстү жагына сүйкөтөбүз. Бул эки жаштын жашоосу таттуу болсун деген ырым. Той башталып, эл дасторконго отурат. Баланын жеңелери кызды узатып келген кыз-келиндердин колун хна менен боёшот. Келинге баланын ата-энеси алтын чынжырча, алтын шакек сөзсүз салат. Тойдун акырында молдо эки жашка нике кыйып, бата берет.

– Көшөгө тартасыңарбы келинге?
– Жок, тартылбайт. Келин келгендин эртеси жумушка аралаша берет.

– Кайындарын тергейби? Отко киргизүү барбы?
– Отко киргизүү, тергөө деген бизде жок. Келин улуу кайнагалары, кайнатасы менен өмүр өткүчө сүйлөшпөйт. Улуулардын атын айтпаганы менен, кайнилерин, кайын сиңдилерин атынан айта берет. Кайненесин сыйлап 2 аптадай сүйлөшпөйт.

– Сиздерде туугандардын кызын ала бергенге уруксатпы?
– Уруксат. Бөлөлөрүн, таяке-жээндерин ала беришет. Мисалы, менин келиним – бир тууган сиңдимдин кызы. Кызым кайнимдин кызын келин кылып алды.

– Кызды төркүлөтүү салты барбы?
– Бар. Эки жаш баш кошкондон 2 апта өткөн соң эле келинди ата-энесиникине алпарабыз. Кайын атасы капчыгына карап күйөө баласына 5-6 миң же 10 миң карматат. Анан кыз-күйөөгө кийимдерди кийгизип, толтура таттууларды берип узатат. Ошентип күйөө бала берген калыңынын теңин же көбүн эле кайра алып келет.

– Кызга энеси сеп береби?
– Ооба, сандык алып, ичине идиш-аяк, кийим-кечек салат. Жумшак эмерек, жууркан-төшөк берет. Буларды кыздын ата-энесиникине барганда эле кошуп беришет. Шарты жок болуп калса гана кийин берет.

– Эми улуттук кийимдер боюнча айтсаңыз...
– Улуттук кийимдер улгайгандарда гана сакталып калды. Көйнөк – крас, кенен шым – хэвалкрас, жилет – элек, юбка – навдэере, алжапкыч – шалек, кур – бэне пэштэ, аялдардын баш кийими – кофи (элечекке окшош), жүн байпак – горэ деп аталат.

– Эми сөздү адам кайтыш болгондогу жөрөлгөгө бурсак...
– Бизде сөөктү кайтыш болгон күнү эле жерге беребиз. Майрам сууга алып, кепиндеп, жаназа окулат. Бирок кыргыздардай болуп мал сойбойбуз. Кадимкидей боорсок, халва, каттама жасалып, дасторконго коюлат.

– Маркумду жерге берген соң куран окуп турасыздар да...
– Сөзсүз. Жети күндөн кийин жетилигин өткөрөбүз, ошондо мал союлат. Колунда барлар 4-5 уйга чейин союшат. Туугандары акча кошот. Мында да, бир жылдан кийин ашын бергенде да халва жасалат. Халва бизде улуттук тамак болуп саналат. Ар бейшемби сайын маркумга арнап жыт чыгарып, көп болбосо да бир чоң чыныдай халва жасоо, куран окутуу салты бар. Халва жасалбай калса, маркум тиги дүйнөдө ачка калып, башкалардан халва сурап калат дешет. Ошондуктан бейшембиде башкасы болбосо да ушуну жасайбыз.

– Жетиликке, ашка жылкы союлабы?
– Көбүнчө уй союлат. Ал эми жылкы этин күрддөр эзели жешпейт.

– Халвадан башка да улуттук тамактардан айтсаңыз...
– Улуттук тамактар көп эле. Бирок палюр, макарна тамактары оңой жасалганы менен өзгөчөлүү. Палюрда кесмени (же макаронду) сууга бышырып, үстүнө сары май, бал салып жейбиз. Макарнада чийки талканды (жүгөрү) сууга бышырып алуу керек. Бышкандагы тамак боткого окшойт. Тамакты идишке салган соң үстүнө сары май, бал кошулуп желет.

– Балдар мектепте кайсы тилде окушат?
– Биздин балдар үчүн орус класстар ачылган, айрымдары кыргыз класстарда деле окуй беришет.

– Огородго, үлүш жерлерге эмнелерди өстүрүп жан багасыздар?
– Көбүнчө төө буурчак, болгар калемпирин, сарымсак айдап сатабыз. Мал багып, эт сатып албаганга аракет кылабыз.

Канымжан Усупбекова
koom@super.kg