КАРГА ТУУГАНЧЫЛ ЖАНА КЕКЧИЛ КАНАТТУУ

"Карга карганын көзүн чукубайт", "Карга баласын аппагым дейт..." деген макалдардын жана Крыловдун атактуу тамсилинин каарманы карга эмне болгон канаттуу? Ал кээ бирөөлөр айтып жүргөндөй чындап акылдуубу? Маалымат алып көрөлү.

Жашоосунун узактыгы – 15-20 жыл (колдо багылганы 35-40 жыл)
Мекендейт – Европа, Азия, Түндүк Америка, Түштүк Африка, Австралия
Салмагы – 460-700 грамм
Учуу ылдамдыгы – болжол менен саатына 50 чакырым
Канатынын узундугу – 27-30 сантиметр
Денесинин узундугу – 48-56 сантиметр

ЖАНА ДА...

• Уя абдан булганып кетпесин деп заңдарын сыртка түртүп чыгарып турушат.
• Кышында тамдын башынан жылгаяк тепкендери кездешет.
• Ак чардактардын оозунан балыктарды жула качышат.
• Көңүл ачуу үчүн мышык, түлкү дегендердин ачуусуна тийишет.

"АДАМДАРДАН КЕМ БЕКЕМ?!"

Каргалар жегенге жараган нерселердин эч биринен кыя өтпөйт. Мисалы, курт-кумурска, чычкан, тамак-аш таштандылары, жумуртка, кескелдирик, бака, мөмө-жемиш.
Курсактарын тойгузуу жагында өздөрү ойлоп тапкан акылдуу ыкмалары бар. Аларды көрүп "адамдардан кем бекем?!" деп жаткандай сезилип кетет. Мисалы, кычыкта такалган тамак-ашты көрсө чыбыкты таап, тиштеп келет да, аны менен чукулап чыгарат. Жаңгактын маңызын жеш үчүн аны тиштеп барып жолго таштайт да, унаа аны тепсеп кеткенде барып жеп алат. Жаңы зеландиялык окумуштуулар атайын эксперимент жүргүзүшкөн. Алардын алдына биринин ичине суу куюлган, экинчисинин ичине кум салынган идишти коюп, тегерегине ар кандай көлөмдүү таштарды, жеңил заттарды ташташкан. Каргалар керектүү өлчөмдөгү таштарды суусу бар идиштин ичине таштай беришип, акыры суу ичүү мүмкүнчүлүгүн алышкан.
Жеке жүрүп жем табууга кыйын болуп калган кезде каргалар топтолушуп аңчылыкка чыгышат.

"СЕНИБИ ШАШПА, АКЫРЫ КОЛГО ТҮШӨРСҮҢ"

Окумуштуулар каргалар мурун өздөрүнө зыян келтирген адамды таанып, ал тууралуу маалыматты башка каргаларга да таратып, акыры андан кек аларын айтып чыгышкан. Мисалы, АКШда полиция кызматкерлери каргалар көбөйүп кетти деп шаардын четиндегилерди көп кырып жиберишкен. Каргалар алардын кийимдерин эстеп калышып, ошондон кийин андай кийингендерге "кол сала" башташкан.

"АТАМ ӨЛСӨ ӨЛСҮН, АТАМДЫ КӨРГӨН ӨЛБӨСҮН"

Каргалар топтошуп жашашат. 2 жаштан баштап жетилишет. Жазында жупташуу убагында абада ары-бери кайкып учушуп, бири-бирин кубалап "үйлөнүү" тоюн өткөрүшөт да, жубу менен жашашат. Ургаачылары 3төн 8ге дейре жумуртка тууп, 25 күндө балапандарын чыгарышат. Жаштары 2-5 жылга дейре ата-энеси менен чогуу жашай беришип, үй-бүлө мүчөлөрүнүн саны бир топко барып калат. Кокус ата-энелери кайтыш болуп кетсе, анда балдарды туугандары "бутуна тургузушат". Башкача айтканда, чогуу жандарында жүрүп, уяларын башка канаттуулардан коргошот.
Өлгөн карганы көрүшкөндө бир топко каркылдашып барып анан басылышат. Муну зоологдор "аза күтүү каадасы" деп аташат.

Канымжан Усупбекова
koom@super.kg