АК ЧӨМҮЧ БАШТАР – СУУ ӨСҮМДҮКТӨРҮНҮН ЭҢ КООЗУ

Эл арасында экзотикалык жаныбарларды, өсүмдүктөрдү өстүргөндөр кездешет. Алардын бири Кара-Көл шаарынын тургуну. Анын көлмөсүндө көрүнүшү жана сууда өскөндүгү менен лотос гүлүнө окшошуп кеткен ак чөмүч баштар гүлдөп турат. Аталган өсүмдүктү өстүрүү сыры менен каарманыбыз бөлүшмөкчү.

«ТАМЫРЫНАН ӨСТҮРДҮМ»

Нуржамал Туралиева, Жалал-Абад облусунун Кара-Көл шаарынын тургуну:

– Ак чөмүч баштарды жасалма көлмөдө өстүрөм. Дарыя суусун буруп, көлмө кылып койгонбуз. Узундугу 40 метрдей. Бир жагынан суу жылжып агып кирип, экинчи жагынан аздан агып чыгып турат. Суу киргенде, жамгыр жааганда көлмөдөгү суунун өңү киргилденет. Ага карабай ак чөмүч баштар өсө берет экен. Бирок көлмө өтө кирдеп кеткенде өлүп калары бышык.

Өсүмдүктүн 10 даана тамырын 2010-жылы Бишкектен сатып келгем. Желим гүл идиштерге күйгөн кык менен топурактын аралашмасын салып, ичине тамырларды отургузуп, көлмөнүн 7-8 жерине салып койдук. Сууга топурак бат жуулуп кетпесин деп идиштеги топурактын бетине майда шагыл таштарды таштап койдук. Ак чөмүч баш акырындап өсө баштап, бирин-серин гүлдөдү. Жыл өткөн сайын көбөйүп баратышат. Жалбырактарынын суу астындагылары өсүп чоңойгондо суу бетине калкып чыгат. Жалбырактары май айында пайда болсо, гүлдөрү июнда ачылат.

Гүлдөрү эртең менен ачылып, кечинде жабылат да, суу астына кирип кетет. Буларды уругунан да көбөйтсө болот экен, бирок өзүм антип өстүрүп көрө элекмин. Жалбырактары эскиргенде аларды жулуп салабыз. Ошондон кийин жаңы жалбырактары өсүп чыгат. Бизден тамырын сурап кеткен коңшуларыбыз аларды идишке салбай, түз эле көлмөгө ташташкан, ошол жерден деле өсүп чыгып, көбөйүп жатат. Ак чөмүч баштар тамырлары менен көлмөнүн түбүндөгү ылай-топуракка жармашып алып өсүшөт экен.

Кышта суу алдында тоңгондой абалда жатып, жазында кайра жанданып өсүп баштайт.

«КЫЗЫЛ КИТЕПКЕ КИРГЕН»

Ак чөмүч баш (чөмүч баш) – суу өсүмдүктөрүнүн эң коозу. Нимфея деп да аталат. Көп жылдык өсүмдүк. Табиятта жок болуп бара жаткандыгы үчүн Кызыл китепке киргизилген. Кыргызстанда декоративдүү түрдө өстүрүлөт, жапайы түрдө өспөйт. 2 метрдин тегерегиндеги тереңдикте жакшы өсөт. Жалбырактарынын үстүнкү бети кочкул жашыл, асты жагы кызгылт-көк өңдө. Гүлүнүн бир аз жыты бар. Дүйнөдө 40тай түрү, көптөгөн сорттору бар. Өлчөмүнө карата карлик, майда, орточо, ири сорт деп бөлүнөт.

Орусияда, Украинада, Арменияда, Азербайжанда жапайы түрүндө кездешет. Тамыры жана уругу менен көбөйөт. Мөмөсү суу астында жетилип, анан жарылып, 1,5 миңден ашык баканын икрасына окшоп кеткен уругу суу бетине калкып чыгат. Канча бир убактан кийин урук суу астына чөгүп, андан жаңы өсүмдүк өнүп чыга баштайт. Балыктар жана суу канаттуулары уруктун башка жактарга таралышына салым кошот. Ак чөмүч баштын жалбырактары жана тамырын бугу, нутрия, ондатра, багыш жейт.

Кавказда жаш тамырлары тамак-ашка куурулган жана сууга бышкан түрүндө колдонулат. Анткени тамырынын курамында крахмал, белок, кант бар. Ошондой эле өсүмдүктү суудан чирип кетүүдөн сактоочу атайын заттын бар экендигин айта кетели. Кургатылган тамырын майдалап ун алса болот. Тамыры маталарды кара жана күрөң өңгө боёгонго да колдонулат. Илгери тамыры рак ооруларын айыктырууда пайдаланылганы айтылат.