Жеке бюджетти туура пландап, аны туура пайдаланууну билген адамдар кайсы чөйрөдө иштебесин анын майын чыгара иштей алары далилденген. Ошондуктан финансылык сабаттуулуктун деңгээлин жогорулатуу – бул жарандардын финансылык бакубатчылыгынын жана экономикалык өнүгүүсүнүн ачкычы десек жаңылышпайбыз. Акчаны кантип туура пайдаланып, артса аны кантип топтой алабыз деген суроолорубузга Кыргыз Республикасынын Улуттук банкынын Финансылык сабаттуулук секторунун жетекчиси Эмир Бообеков жооп берди.
– Саламатсызбы? Айрымдарды эсептебегенде, өлкөбүздүн көпчүлүк калкынын алган айлыктары өзүнө араң жетет, ошондон кантип ашырып акчаны топтоонун жолдорун айта аласыз?
– Саламатчылык! Азыркы заманда акчасыз жашоону элестетүү мүмкүн эмес. Тамак-ашка, кийим-кечекке, оюн-зоокко, тойлорго, ооруп калсаң дарыланууга, билим алууга, баарына акча керектелет. Кимдир бирөө үчүн акча бактылуулуктун өлчөмү болсо, дагы бирөө үчүн жашап кетүү үчүн өтө зарыл нерсе. Акча дайыма эле жетишсиз экенин баарыбыз сезебиз. Бир айга миң сом аз, 10 миң болсо жетет эле дейбиз. Бирок
10 миң тапсаңыз да жетпей, 100 миң болсо кенен жетет эле дейбиз. Бирок аны тапканда ал да жетишсиз болот. Ошондуктан 1 сомду да үнөмдөөнү үйрөнгөн оң. Ар бир адам жеке финансылык план түзүп жашаганы туура.
Мисалы, дүкөнгө же базарга барардын алдында сатып алуулардын тизмесин түзүп алуу зарыл. Чыгашалардын баарын эсепке алуу керек. Киреше-чыгашалар эсепке алынса, кийинки айларга, жылдарга үй-бүлөлүк бюджетти түзүүгө оңой болот. Түзүлгөн бюджет боюнча жашоо да жеңил.
Акча топтоонун кээ бир жолдорун атай кетсек:
– Киреше-чыгашаны эсепке алып туруу керек деп айтылат. Бирок көпчүлүк адамдардын аны эсепке алып турууга моюну жар бербейт. «Менин акчам аз, анын эмнесин үнөмдөйм?» деп элдин көпчүлүгү тапкан каражатын тез эле жок кылып коюп, кийинки айлыгына чейин карызга жашап калган учурлары да өтө көп кездешет. Ошонун кандайдыр бир оңой жолдору барбы?
– Акча адамды финансылык жактан көз карандысыз кылат. Ал эми каражатын чогулта албаган адамдар «ар дайым карыз алып жашоонун мага кереги барбы?» деп ойлонуп, үнөмдөө менен каражатын сарптоого өтүшү шарт. Анткени карызга алып жаткан акча бекер келгендей болот да, кайтарып берүүгө келгенде бекер алдырып жибергендей сезилет. Анын үстүнө айрым карыз берүүчүлөр берген акчанын үстүнө кошумча акча кошуп берүүнү талап кылган учурлар көп.
Киреше-чыгашаны эсептөөнүн эң эле оңой жолу – бул киреше-чыгашаны аз эле дегенде 30-40 күн бою жазуу түрүндө эсепке алып туруу. Уюлдук телефонуңузга колдонмо жүктөп алып же атайын китепчеге киреше менен чыгашалардын тизмесин жазып финансылык абалыңызды көзөмөлдөп турууга болот. Ошондой эле www.finsabat.kg сайтындагы акча каражаттарын эсептөө күндөлүгүн колдонуп, андагы акчаны үнөмдөө тууралуу кеп-кеңештер менен тааныша аласыз.
Эгерде белгиленген убакыт аралыгында адам каражаттарын эсептөөгө өзүн көндүрсө, келечекте бул адатка айлана баштайт. Жыйынтыгында адам өзүнүн финансылык абалын так көрө алат жана чыгашаларын анализдеп, негизсиз акча коротууну азайтууга жол ачылат. Үнөмдөлгөн акчаны топтоп, аны дагы көбөйтүп, зарыл иштерге жумшоого болот.
– Инвестиция салуу да кошумча акча табуунун бир жолу. Кандайдыр бир нерсеге инвестиция салуу үчүн көп акча керек деп ойлойбуз. Бирок аз акча салып деле инвестиция кылса болот да, ошонун кандай жолдору бар? Мисалы, биздин өлкөнүн учурдагы шартында кайсы тармакка инвестиция салуу ыңгайлуу деп ойлойсуз?
– Ооба, инвестиция – кошумча акча табуунун булагы. Тапканыңыздын жок эле дегенде 10 пайызын киреше алып келе турган тармакка салуу туура. Аны билим алуу, жеке бизнес ачуу жана келечеги бар ишке салган туура. Миң сом болобу, 10 миң сом болобу, туура пайдалануунун жолун издөө керек. Yahoo, Skype деген чоң компаниялар да качандыр бир кезде студенттер тарабынан нөлдөн башталганын мисал келтирсек болот. Андан сырткары биздин өлкөнүн учурдагы шартында төмөнкү багыттарда инвестиция салууга болот:
Инвестиция салуу жөнүндө кошумча маалыматтарды жана башка пайдалуу нерселерди атайын финансылык сабаттуулукту жогорулатууга арналган www.finsabat.kg интернет-сайтынын жаңыланган версиясынан жакында тапсаңыздар болот.
– Адам тапкан акчасын мүмкүн болушунча үнөмдөп, чогулткусу келди дейли, аны банкта сактаган жакшыбы же мал жана башка нерсе алып койгону туурабы? Дагы кандай жолдору бар жана анын себептерин айтсаңыз.
– Албетте, ар бир жолдун өзгөчөлүктөрү бар. Адамдар өзүнүн кыска жана узак мөөнөттөгү максаттарын карап чыгышы керек. Акчаны банкта сактоо мыйзамга ылайык атайын түзүлгөн Депозиттерди коргоо боюнча агенттиги тарабынан корголот. Кокусунан банк банкрот болсо да депозиттер боюнча үстөк пайыздарды кошкондо ар бир аманатчыга 200 миң сомдон көп эмес компенсация төлөнүп берилет. Ошондой эле депозитке салынган акчанын үстүнөн пайда тапсаңыз болот, салган акчаңызга жылына орточо 10 пайыз кошулат.
Мал алып койгон деле туура, бирок баары бир инвестициялоо оң. Мындай кадамга барарда адам бардык тобокелдиктерди, алардын өзгөчөлүктөрүн анализдеши керек.
Инвестиция деп финансыны гана түшүнбөө керек. Инвестиция – бул кийин пайда алып келүүчү сиздин убактыңыз, байланыштарыңыз, билимиңиз жана энергияңыз. "Мен азыр жашмын, кийин деле акча топтой алам" деген туура эмес, жашыңыз өткөндөн кийин сиз иштей албай да калышыңыз мүмкүн. Ошондуктан акча топтоону бүгүн баштаңыз!
Ибрагим Жусуев