ТОҢКУЛДАК – ЧАРЧАБАГАН ТОКОЙ КЫЗМАТКЕРИ

Эч качан чарчабай дарактарды тумшугу менен чукуп тешкен тоңкулдак бир эле маалда 2 ишти аткарат: жемин таап жейт, даракты курт-кумурскадан арылтат.

ДАРАКТЫН ИЧИНДЕГИ КУРТТУН ДАБЫШЫН УГА АЛАТ

Орточо эсеп менен тоңкулдактын денесинин узундугу 25 сантиметр, салмагы 60-100 грамм болот. Канаттарынын жазылыгы – 45-49 сантиметр. Тоңкулдактар жер шарында Антарктида менен Австралиядан башка бардык жерде жашашат. Токой канаттуулары болгондуктан Тайга, нымдуу тропик өлкөлөрү болобу, жашай беришет. Эң көп таралган ала-була тоңкулдак орточо эсеп менен 10-11 жыл жашайт.

Тамагы болуп дарактарды байырлаган курт-кумурскалар (өсүмдүк митеси, кабык жегич коңуз, кумурска) жана алардын личинкалары эсептелет. Тоңкулдактар чукуп тешкенге зыянкечтерден жабыркап ооруган дарактарды тандап алат. Андыктан “токой санитары” атка конгон. Алардын сак жана уганаак кулактары дарактын ичиндеги зыянкечтердин чыгарган дабыштарын уга алат. Тоңкулдактар ошондой эле өсүмдүктөрдүн уругун, бактардын мөмөсүн, ийне жалбырактуу дарактардын тобурчактарын жейт. Бир жегенде 1000ге жакын кумурсканы жеп коё алат. Өздөрү шумкар, ылаачын, үкү, жылан, суусарлардын жеми болуп саналат.

Бир жерди байырлап, отурукташа турган канаттуу. Жупташуу кезинен башка учурда жалгыздап жашайт. Жазында сайрап, ургаачысынын көңүлүн бурууга аракеттенет. Акыры ага көңүл бурган бирөө чыгат да, экөө жуп түзүп, дарактын көңдөйүнө уя салышат. Ургаачысы 3-7 жумуртка тууп, 2 аптада басып чыгарат.

ЭМНЕ ҮЧҮН ТОҢКУЛДАКТЫН БАШЫ ООРУБАЙТ?

Тоңкулдак 1 күн ичинде даракты тумшугу менен 12 000 ирет ургулап, тешкилейт. Тактап айтканда, секундуна 25 ирет тумшугу менен даракты койгулайт. Башка жаныбар же адам болсо башы жарылып калмак, а тоңкулдактыкы жарылбайт. Эмне үчүн? Анткени тоңкулдактын баш сөөгү менен тумшугунун ортосун «жаздык» деп аталган губка сыяктуу ткандар бөлүп турат. Тоңкулдак даракты ургулаганда соккуну ошол ткандар өзүнө алып, амортизатордун ролун аткарат. Тумшугу жана мээси да соккуну жумшартуучу ткандар менен курчалган.

КЫШКЫГА ДЕП ЭМЕНДИН 50 МИҢДЕЙ УРУГУН ЧОГУЛТАТ

Тоңкулдактар кышкыга деп өсүмдүк уруктарын, кургаган мөмөлөрдү, тобурчактарды чогултат. Кышында адамдар жашаган жерге байырлашып, тамак-аш калдыктарын да жешет.

Эмен дарактары өскөн аймактагы тоңкулдактардын кышка камынуусу өзгөчө. Жайында куурап калган бийик даракты таап, ага көптөгөн тешиктерди жасай баштайт. Качан эмен дарагынын уругу бышканда аларды ташып келип, ошол тешиктерге тыга берет. Тешик урук батпай да, түшүп да калбагыдай өлчөмдө болот. Андай тешиктердин саны 50 000ге чейин болот. Бул кышы менен азыгы жетет дегенди түшүндүрөт.

Канымжан Усупбекова
koom@super.kg