Поэтерапия: "Мончогуңду моюнуңдан санайынчы, Айданек?! Көлөкөңдү көтөрүп алайынчы, Айданек?!". Кыргыз эл акыны Кожогелди Култегиндин өмүр баяны жана ырлары
Бул жолку "Поэтерапия" рубрикасынын каарманы - Кыргыз эл акыны Кожогелди Култегин.
Эл акыны 1960-жылы 18-февралда Ош облусуна караштуу Кара-Кулжа районундагы Алайку өрөөнүнүн Көгарт кыштагында туулган. 1977-жылы айылдагы Андрей Сидоров атындагы орто мектепти аяктаган соң, эмгек жолун Оштогу текстиль комбинатында жумушчу болуп иштөө менен баштаган.
1983-жылы Кыргыз мамлекеттик университетинин журналистика бөлүмүн, 1993-жылы Москвадагы Максим Горький атындагы Адабият институтунун эки жылдык жогорку адабий курсун бүтүргөн.
"Кыргызстан", "Адабият" басмаларында редактор, Кыргызстан жазуучулар союзунда чыгармачыл жаштар менен иштөө секциясынын башчысы, Кыргыз Республикасынын өкмөт аппаратында референт, өкмөттүк "Эркин Too" гезитинде башкы редактордун 1-орун басары болуп иштеген.
2010-2014-жылдары Кыргыз Республикасынын маданият жана маалымат министринин орун басары, 2014-жылдан бери Кыргыз Республикасынын ТҮРКСОЙдогу өкүлү дипломатиялык кызматын аткарууда.
Кожогелди Култегиндин алгачкы чыгармалары 1976-жылдан – мектеп жашынан баштап гезиттерге жарыялана баштайт. Поэзия дүйнөсүнө эртелеп аралашып, 1982-жылы "Ала-Too поэзиясы" фестивалынын, 1986-жылы Чыгармачыл жаштардын республикалык III жумалыгынын лауреаты болгон. 1989-жылы Бүткүл союздук жаш акын-жазуучулардын Москвада өткөн семинар-кеңешмесине катышып, ошол семинар-кеңешменин жолдомосу менен СССР жазуучулар союзунун мүчөлүгүнө кабыл алынган.
Ал "Жолчырак" (1985), "Шамалдагы үн" (1989), "Дарбаза жолго ачылат" (1993), "Бал ууртам" (2001), "Жүрөк конуш" (2008), "Бир чөнтөк ыр" (2009), "Салам менен аликтин ортосунда" (2010), “Тамырдан канатка чейин” (2014), “Каламдын учу – ааламдын учу” (2017), “Атчан китеп” (2019) аттуу ыр жыйнактарынын автору. 2020-жылы Чыгармаларынын беш томдугу кыргыз тилинде Түркиянын Анкара шаарында жарык көргөн.
Түркиядан ошондой эле түрк тилинде 2018-жылы “Köklerden Kanatlara Kadar”, 2020-жылы “Bursa Çınarı” аттуу ыр китептери жарык көргөн. Ушул эле жылы казак тилинде “Жүрек қоныс” деген ат менен, Түрк дүйнөсүнүн 7 тилинде – азербайжан, түрк, якут, өзбек, казак, кыргыз, башкырт тилдеринде “Avuçtaki Dünya” деген ат менен китептери басылып чыгып, адабий коомчулукта кызыгуу жаратты.
Кожогелди Култегиндин орошон эргүү менен жазылган “Контаажынын сүйүүсү”, “Шыпыргы өмүр”, “Каректе калган жай”, “Мөөркан апа”, “Башка чабылган скрипка” поэмалары, “Курманбек” дастаны – акындын эпикалык жанрларда дагы ийгиликтүү иштеп келе жаткандыгынын далили.
Султан Ибраимов атындагы Ош кыргыз улуттук драма театры тарабынан 2001-жылы анын “Түндүктү ким көтөрөт?» аттуу драмасы боюнча спектакль коюлган. Ал эми 2021-жылы акындын «Шыпыргы өмүр» поэмасынын негизинде Муратбек Рыскулов атындагы Нарын облустук академиялык музыкалык драма театры ошол аталышта спектакль даярдап чыгарышкан.
Кожогелди Култегиндин Кожо сөздөрү (Таамай сөздөрү) эл оозуна арбын алынып келаткандыгы ырас. Ошондой эле «Ыр маанилүү кара сөз» эсселер түрмөгү дагы анын чебер калемине таандык.
Кожогелди Култегин көп жылдардан бери көркөм котормо жаатында жемиштүү эмгектенип келет. Орус акындары Афанасий Феттин,Сергей Есениндин, Арсений Тарковскийдин, Андрей Вознесенскийдин, Роберт Рождественскийдин, Евгений Евтушенконун, Юрий Кузнецовдун, испан акыны Xуан РамонXименестин, түрк акындары Каражаогландын, Назым Xикметтин, Нежип Фазылдын, балкар акыны Кайсын Кулиевдин, болгар акыны Любомир Левчевдин, Азербайжан акындары Имадеддин Насиминин, Хүсейин Жавиддин, казак акындары Магжан Жумабаевдин, Мухтар Шахановдун, Мукагали Макатаевдин, Темирхан Медетбектин көптөгөн ырларын кыргыз тилине которуп, китептеринде жарыялап келүүдө. Жакында Азербайжан драматургу Хүсейин Жавиддин «Азезил», «Аксак Темир», «Хайям» аттуу көлөмдүү драмаларын окумуштуу Калмамат Куламшаев менен бирге түрк тилинен кыргыз тилине которуп, китеп басылып бүттү.
Кожогелди Култегиндин бир катар ырларына Исирадин Аманбаев, Адылбек Кыязов, Кубанычбек Осмонов, Сардарбек Жумалиев, Атайбек Бөдөшев, Болот Токтобаев, Сыймык Бейшекеев, Арзыбек Бедияров, Нуркан Турсунбаев, Абас Чикеев, Кенжекул Мендебаиров, Юсуф Гүл (Түркия) сыяктуу обончу-композиторлор обон чыгарышып, алар эл оозунда ырдалып жүрөт.
Кожогелди Култегинге 1995-жылы "Дарбаза жолго ачылат" аттуу ыр жыйнагы үчүн Алыкул Осмонов атындагы сыйлык, 2002-жылы "Бал ууртам" китеби үчүн Жолон Мамытов атындагы сыйлык берилген. Ошол эле жылы Кара-Кулжа районунун ардактуу атуулу болгон. 2017-жылы Казакстан Республикасынын маданият жана спорт министрлигинин “Маданияттын мыктысы” төш белгисине татып, 2019-жылы Чыңгыз Айтматов Академиясынын академиги болуп шайланган.
Ага Кыргыз Республикасынын президентинин жарлыгы менен 2004-жылы "Кыргыз Республикасынын маданиятына эмгек сиңирген ишмер" ардак наамы, 2016-жылы Кыргыз Эл акыны жогорку наамы ыйгарылган. 2020-жылы акындын 60 жаш мааракеси Түркиянын Анкара шаарында эл аралык деңгээлде белгиленип, ТҮРКСОЙдун “Ардак” алтын медалы менен сыйланган.
Эл акыны жазылган ырларынын жаралуу тарыхын айтууну каалабайт. Акындын айтымында, ыр сырдуу болуш керек. SUPER.KG порталы Кожогелди Култегиндин бир нече ырларын окурмандарга сунуштайт.
АЙДАНЕК
АЙДАНЕК Секин, секин билгизбей, сени бойго жеткирген, секет болуп кетким бар сезимтал бу мезгилден!
Ат чаап барып эңе алгыс акак гүлсүң, Айданек. Агайыңдын дардинда жашап жүрсүң, Айданек.
Мончогуңду моюнуңдан санайынчы, Айданек?! Көлөкөңдү көтөрүп алайынчы, Айданек?!
Майда шибер, майин жел мамык болот, Айданек. Бир кашкайсаң – бир кылым жарык болот, Айданек.
Кунан минип куушуп биз, курдаш болуп өтсөкчү?! Шыбырарда бир жыттап, сырдаш болуп өтсөкчү?!
Улууларга зор таалим – уялганың, Айданек. Улуулуктан тайдырат буралганың, Айданек!
Мончогуңду моюнуңдан санайынчы, Айданек?! Көлөкөңдү көтөрүп алайынчы, Айданек?!
Майда шибер, майин жел мамык болот, Айданек. Бир кашкайсаң – бир кылым жарык болот, Айданек.
Кыстырып-ороп түп жагын чачтын, кысылган суудай кут-багы ташкын! Ат куйрук чач деп аташат түрктөр, ат куйрук, сен жак туштабы бактым?
Дарактын мендей олуту кенен! Дайыма булбул добушу белен! Бирине-бири узатып Аны билинтпей сылайт кол учу менен.
Көзү өтүп турат капкара чачтан, көсөм жан бирок башты ала качкан! Алыстан көбү чыдабайт күтүп, алыстан көбү акмалайт арттан.
Көйкөлгөн жанды көшөрүп анык, көңүлдө жүрөм көтөрүп алып. Жүрөктүн түрсүл көбөйөт күндө, жүгүргөн кезде жөтөлүп-арып.
... Дарактар канча? Ал жок күн канча? Дайнынсыз-отсуз – бар-жок күн канча? Тизилтип алып дарактын баарын тилдедим дейсиң ар жок бир жанча!
Чаңырып-күйүп – түтөгүп буган, чатакты салдым күчөнүп улам: -Айткын, – дейм, – Пери каякта жүрөт?! – Ар бирин ичке күпө-күп урам!
Андан соң бир аз унчуккан жокмун, алпарып анан урчукка окчун, ар күндү Ал жок – даракка ар бир карматып туруп тумшукка соктум!
БУРСА ЧЫНАРЫ
Көп чынарды көрүш маа буюруптур, көрүп муну – ойлорум бурулуп тур. Чынардын бул алдыңда – мурдакылар Чынара аттуу кыздардай туюлуп тур.
Алптыгын айт – көргөндү абдыраткан! Алды жактар быкбырдай, алды жактар – үстөл, ийдиш, тамагы менен эл-журт үстү жактан жаап түшкөн жалбырактар!
Алты жүз жаш – жаңыруу, табынуу экен! Алдыны аңсап, артты өксөп сагынуу экен! Кылымды аттап баратып кылчайса артка – “кырс!” дей түшкөн үч бутак таңылуу экен.
Чынары бул, Бурсанын Чынары бул – чырагы бул, калкынын чырагы бул! Чыркыраган чынды айтсак – тулкунда чылк чыдамы тур, түрктөрдүн чыдамы тур!!!
Шамал-бороон каптаса, о-ой, бир боздоп – салуучудай Чынарың тоону копшоп! Туш тарапта бутактар сапарда жүр туугандарга сунулган колдору окшоп.
Караганда – кайрадан-кайра көзмүн! Канып тур да, жанып тур айда-аа көкшүн! Бутагынын үстүнөн буруусу көп букаларды келүүдө айдап өткүм!
КЫРДА ЖООЛУК ЖЕЛБИРЕП
Кадам сайын өөрчүмөй! Катар чалкып-көлкүмөй – келе жаттык кырга биз келечекти көрчүдөй!
Чындык сымал желпинип, чыктык кырга энтигип – мүрөк-аба сунуп шарт мүнөттөр тур эрсинип.
Ачып аалам алкагын, албан ойду калчадым. Бийиктеген өңдөндү бир кыйлага калпагым!
Тутамдап гүл терди деп, туу-чокуда берди деп – кырда сенин жоолугуң кыялдай тур желбиреп!
Тең жүгүрсөк – эш кылып, тең кыйкырсак – текши угуп... Шамал – көлдүн толкундай шарп-шарп этет бетке уруп!
Жакшылыктын кут аппак, жакын келип узак жак... Кызды, кызгылт Күн экөөн кырда турдум кучактап!
БИЗДИН КАР
Качантадан катып-куруп жазылбай, кашкая эми эргип алган акындай – айлананы баш көтөртпөй ансайын Анкарада кар жаап жатат басылбай.
Дагы-дагы калды эмнени жашырбай? Дарактар тур тажагансып баш ыргай. Алайкуну элестеткин деген го – Анкарада кар жаап жатат басылбай.
Эң башкысы, заман тынч да, калк эсен, эс оой сыртты карап турсам майкечен – сук арттырчу дарак мага суктанып, сунуп жатат колу-ун... колун: “Байке, сен...”
Табигатың кубулганда – башка анык: так айнектен кирүүчүдөй как жарып – чоң бутактар кабат-кабат кар баскан чочутууда крокодил баштанып.
Тилекматым чуркайт үйдү сапырып... Тимеле бир кыйкырбаспы чакырып: -Кар! Ка-ар! Мына! Биздин ка-ар бул! Биздики-и! – Карап турат балкон ичин ашыгып.
Барсак, көрсөк – сезимтал жан аптыгаар, бажыракай, бапес, мөлмөл – жатты кар. Көзү – күлүң... өзү – күлүң... бурчта тур... Көгүчкөндөй апапакай, акжубар...
АНДА СЕН...
Жөн баспайт элең – секирип-учуп, жөөлөшө калып, экини нукуп. Эстээрде дайым кыйшайтып башты, эрдиңи чукуп – эсиңи чукуп...
Чымылдап келип алганда колдон – чыкчу эле менин айдалма жоргом! Алдыга озуп, басчу элең тетир артыңды – мени кайтарган бойдон.
Кулагын сурооң калдайтып жойлоп– кудум ай сымал жай калкыйт орноп! Сунулуп турган боосунан апчый, сумкеңди а сен айлантып-ойноп...
Өзүңө, анан кезиңе чактап, өлчөйсүң кийим эзиле мактап. Текилдеп түшүп тепкичтен ылдый, тепкичтен өйдө – экиден аттап!
Бийлесек – жарды көчүргөн күчпүз! Билбесек – барды өчүргөн “жүкпүз”. Каткырсаң – дайым асманга карап, калп айтаар элең көзүмө түптүз.
Колуңду ээрчип серпилип денең, койкоктоп ырдап – келтирип кемел! Мезгилдей улам багынта бердиң мен жакшы көргөн кемчилик менен!
Мен болсо – момун, оозумду “м-м-м-м!” жаап, мээр чачып сага, көзүмдү ымдап, Жаагымды кашып анда бир санда, жарп жазаар элем жаннатта жыргап!
