SUPER.KG порталынын "Ата салты" рубрикасынын кезектеги чыгарылышында Орозо айында айтылган жарамазан тууралуу сөз кылабыз. Муундан муунга өтүп келген кыргыздын бул салты убакыттын өтүшү менен заман талабына ылайыкталып бүгүнкү күндө сакталап келүүдө. Бул салт тууралуу суроолорубузга педагогика илимдеринин доктору, профессор, этнопедагог Абдыкерим Муратов жооп берди.
— Жарамазан деген эмне?
— Орозо учурунда ырдалуучу ырларга жарамазан кирет. Жарамазан (Рамазан) – бул мусулман жылнаамасындагы бир айдын аты. Ошол айда орозо кармалат. Орозо учурунда, ооз ачкандан кийин үймө-үй кыдырып ырдалуучу, өзүнчө аткаруу манерасы, обону бар ырлар жарамазан деп аталат. Алардын тексти ар кандай варианттарда болгону менен, жалпы нугу бири-бирине жакын, маанилеш. Булар адегенде диний ыр катары болгон, диний маани-жайы күчтүү эле, бара-бара элдик расым болуп, каада-салт ырларына кирип кеткендей.
— Жарамазан кандай максатта айтылат?
— Мындай ырлар балдарды турмуш менен, болгондо да ар кандай коңшу-колоңдордун жашоосу, ал адамдардын мүнөзү менен таанышууга да жакшы шарт түзүп берген. Күндүзү ким экендиги жакшы билинбеген киши түнү жарамазан айтып барганда адамгерчилиги кандай экендиги, берешендиги же сараңдыгы даана байкалган. Байлык менен сараңдыктын, берешендик менен ичи тарлыктын ар кандай көрүнүштөрүнө кабылган балдар мындай салттар жана андагы чыгармалар аркылуу турмуштун мектебинен өткөн.
Жарамазан (рамазан) – жаштарды, өзгөчө балдарды дүнүйөкорлукка каршы күрөшүүгө үндөп, эл арасынан бөлүнбөөгө, эл көргөн күндү чогуу көрүүгө, кайрымдуу, боорукер болууга чакырган. Адамдарды жакындаштырууда да мындай салттын ролу чоң болгон.
— Жарамазанды кимдер айтат? Кыз-келиндер дагы айтканга болобу?
— Жарамазан негизи эркектердин бардык катмары тарабынан ырдала берсе, бара-бара аларды көбүнчө балдар гана аткарып калды. Ал жерде балдар жаттап алган тексттерди гана айтпастан, ар кандай шарт-кырдаалга ылайык өздөрү да кошумча текст түзүп алууга көнүгүшүп, чыгармачылыктарын өнүктүргөн. Ал эми шарт боюнча кыз-келиндер жарамазан айтканга болбойт.
— Жарамазан кандай айтылат?
— Орозо учурунда, ооз ачкандан кийин үймө-үй кыдырып айтылат. Жарамазан айткандар үйгө, анын жашоочуларына бакты-таалай, бейпилдик, ырыскы, ынтымак тилеп, бала-бакыралуу, базар-учарлуу үй болушуна каалоо айткан. Жарамазандын алгачкы бөлүгү саламдашуу иретинде болот. Анын бир варианты мындай башталат:
Ассалоом алейкум, Жарамазан,
Он эки айда бир келчү, Орозо жан.
Уктап жаткан балдарга умай салам,
Кулак каккан жандарга дубай салам.
Жарамазан айта келдик эшигиңизге,
Кудайым уул берсин бешигиңизге.
Ушул үйдүн түндүгүн айга баткан,
Айга баткан жагына алтын таккан.
Аппак айдай жеңени кайдан тапкан,
Ушул үйдүн түндүгүн күнгө баткан,
Күнгө баткан жагына күмүш тапкан!
Ушинтип саламдашуу, кайрылган үйдү, үй ээлерин мактоо айтылат да, анан жарамазанчылар келген жайын кабарлоого өтөт:
Ушул үйдүн түндүгү кайың бекен,
Бизге берер жоолугу дайын бекен?
Ушул үйдүн түндүгү арча бекен,
Бизге берер жоолугу парча бекен?
Жарамазан айткандын жайы бардыр,
Жайып алган куруттун майы бардыр.
Курут берсең, туруп бер, жеңе,
Бети-колуң жууп бер.
Бычак берсең, кындап бер, ава
Улоо берсең, чындап бер.
Жамбы берсең бул жайда,
Жарыгы тиет ал жайда.
Соолук берсең бул жайда,
Сообу тийет ал жайда.
Жарамазанчыларды ыраазы кылса, алар үй ээсине мындай баталарын берген:
Бөлчү-бөлчү, бөлчү бол,
Бөдөнөдөн сакчы бол.
Кумга коюң жайылсын,
Куйрук менен боор же.
Алайга жылкың жайылсын,
Казы менен карта же.
Кабыргасын тарта же.
Уугуң учтуу болсун
Уузуң күчтүү болсун.
Керегең кептүү болсун,
Келиниң септүү болсун жана башка.
— Жарамазанды Орозо башталганда эле айтса болобу?
— Жарамазанды Орозо башталгандан бүткөнгө чейин айта берсе болот.
— Жарамазанчыларга эмне берилет?
— Үй ээси жарамазанчыларга жакшы нерсе ыроолойт: көбүнчө азык-түлүк, акча, анча-мынча кийим бериши мүмкүн.
Жарамазанды соңку жылдарга чейин эле айылма-айыл, түтүнмө-түтүн кыдырып айтышкан балдар болгон, алар улуу муундагылардын алкоосуна татыган. Балдар кайрымдуу кишилерге бата берүүнү үйрөнгөн жана өздөрү да ошолордой болууга аракет кылышкан. Ал эми сараң кишилер тууралуу улууларга айтып, кайсы үй жарамазанчыларга эмне бергендиги, эч нерсе бербей койгондугу дароо эле дүң болуп тарап кеткен. Демек, жарамазан – адамдарды сыноонун бир чен-өлчөмү катары да балдардын тарбия алышына көмөгүн көрсөткөн.
— Жарамазандын өзгөчөлүгү...
— Жарамазандын дагы бир өзгөчөлүгү – бата берилгени. Жарамазанчылар, үй ээлери да бата беришет. Бул адамдарды ынтымакка, биримдикке чакыруу.
